Melsztyn to niewielka miejscowość położona na południowym zboczu wzniesienia i u jego stóp, na lewym brzegu Dunajca przy drodze nr 980 łączącej Roztokę z Jurkowem. Mieszka tu niewiele ponad 210 osób oraz dwóch pustelników. To niewątpliwie jedna z najbardziej znanych miejscowości, nie tylko gminy Zakliczyn, lecz również Regionu Tarnowskiego. Wszystko to łącznie z historią, Melsztyn  zawdzięcza kasztelanowi krakowskiemu Spycimirowi herbu Leliwa. Zamkowi melsztyńskiemu. Proponuję, wyjątkowo w tym dziale szerzej skoncentrować się na historii Melsztyna, bowiem w wielu publikacjach spotyka się sporo nieścisłości, a nawet nieprawdziwych informacji. W okolicach daty 1330 Spycimir wszedł w posiadanie dużego obszaru tej części Ziemi Krakowskiej, m.in. Brzeska, Żabna, Tarnowa i Charzewic. Za Charzewice Leliwita jej właścicielom, rycerzowi Charzomi vel Zachariaszowi i jego synom Piotrowi i Jakubowi, oddał wsie Poręba Elbrandowa i Przesławice, dorzucając jeszcze 160 grzywien. Zamek rozpoczął budować we wschodniej części Charzewic na skalnym wzgórzu.  Z miejsca tego rozciągał się fantastyczny widok, a jednocześnie wzgórze było trudno dostępne od strony Dunajca i potoku Wieleń. Jedyna dogodna droga wiodła od strony zachodniej z centrum Charzewic. Najpewniej z tego powodu, że skały ze wzgórza były używane do budowy kamieni młyńskich, nazwał swój zamek Muhl Stein (Kamień młyński), używając do nazewnictwa języka niemieckiego, który to język w owym czasie w magnackich kręgach był powszechnie stosowany. Sycymir zmarł w 1356 roku, a zamek jeszcze w trakcie budowy przejął jego syn Jan. Melsztyn jako osada wyodrębniał się od Charzewic w trakcie budowy zamku. Faktycznie zaś zaistniał dopiero dzięki ufundowaniu przez Jana kościoła na wzgórzu, 200 metrów na zachód od zamku. Kościół miał służyć mieszkańcom przyzamkowej osady i okolicznym miejscowościom, bo mieszkańcy zamku dysponowali kaplicą p.w. Św. Ducha, erygowaną w roku 1362. Kościół p.w. Św. Krzyża staraniem Jana stał się kościołem parafialnym. Z rejestru proboszczów, wikariuszy i administratorów parafii Melsztyn dowiadujemy się, że pierwszym proboszczem parafii Melsztyn był Nicolaus (Mikołaj), a zapisana w rubryce data to 29 czerwca 1364 roku. Tak na dobrą sprawę od tej chwili można mówić o Melsztynie, mając na myśli nie tylko zamek, ale również osadę, przede wszystkim zaś siedzibę parafii. Parafia melsztyńska przetrwała do lat 80-tych XVIII wieku. Stary, drewniany kościół chylił się ku upadkowi, a w pobliskich Domosławicach coraz to szersze kręgi zaczął zataczać kult Matki Bożej Domosławickiej, której wizerunek utrwalił nieznany artysta w ikonie. Ikona została przywieziona z wyprawy moskiewskiej przez Barbarę i Zygmunta Tarłów na początku XVII wieku i wystawiona w ołtarzu głównym tamtejszej kaplicy. Kolejny właściciel zamku melsztyńskiego, Antoni hr. Lanckoroński postanowił rozbudować kaplicę w Domosławicach, wykorzystując do tego budulec ze zniszczonego już zamku. Ostatecznie po wybudowaniu kościółka w Domosławicach w roku 1796, kościół w Melsztynie przestał pełnić dotychczasowe funkcję, a część nadającego się jeszcze do użytku wyposażenia przeniesiono do Domosławic. Najstarszym zabytkiem pochodzącym z Melsztyna, a obecnym w kościele domosławickim jest kamienna chrzcielnica z roku 1490. Wróćmy na chwilę do rejestru  proboszczów. Przy nazwisku Anzelma Pacynkowskiego widnieje adnotacja: 1786 – 1796 proboszcz parafii Melsztyn, poniżej w tej samej rubryce następny zapis: I proboszcz parafii Domosławice 2/6 1796 – 4/3 1818 r.

Warto, będąc na wzgórzu melsztyńskim oglądnąć nie tylko ruiny zamku, lecz również udać się na wzgórze kościelne. Wracając drogą do Charzewic przyroda wynagrodzi zwiedzającym trudy wędrówki przepiękną panoramą doliną Dunajca, w tym  z widokiem na miasteczko Zakliczyn. U podnóża wzgórza zamkowego, przy drodze nr 980 znajduje się restauracja „Podzamcze” , gdzie można się posilić, a także nabyć wydawnictwa traktujące o Ziemi Zakliczyńskiej. Melsztyn nie wymaga szczegółowej rekomendacji turystycznej; turyści piesi (do ruin prowadzi niebieski szlak turystyczny PTTK), grupy rowerowe, wycieczki autokarowe, rodziny chętnie wybierają się na wzgórze melsztyńskie. Zakwaterowania należy szukać w gospodarstwach agroturystycznych w pobliskiej Zawadzie Lanckorońskiej i Roztoce. W 2009 roku z inicjatywy władz samorządowych Miasta i Gminy Zakliczyn rozpoczęły się prace zabezpieczające ruin zamku melsztyńskiego.

Metryczka miejscowości

Sołtys: Józef Franczyk - tel. 14 66 59 334

Liczba mieszkańców na dzień 31.12.2012 r. - 196

Powierzchnia - 179 ha